Statystyki dotyczące mediacji w Polsce są niepokojące. W 2022 roku mediatorzy złożyli zaledwie 22 protokoły w postępowaniach pozasądowych z zakresu prawa pracy, 265 z zakresu prawa cywilnego w sądach rejonowych (1 Instancji) oraz 30 z zakresu prawa cywilnego w sądach okręgowych*.

Polacy spierają się głównie w sądach, narażając się na niepotrzebne koszty, tracąc przez to czas i zdrowie, zapominając o tym, że w mediacjach zyskują obie strony: powód może liczyć na szybkie rozstrzygnięcie sporu, a pozwany wyegzekwować korzystne dla siebie warunki. Przystępując do mediacji zachowujemy także sprawczość, w przeciwieństwie do sądu, gdzie nie liczy się prawda tylko dowód prawdy, a jego brak może skutkować przegranym procesem i przykrymi konsekwencjami z tym związanymi. 

O co chodzi w mediacjach i kiedy warto do nich przystąpić? Zapraszamy na wywiad z mec. Tomaszem Kaszuckim, adwokatem, mediatorem, doradcą obywatelskim i wykładowcą.

Czy mediacja może być stosowana w sporach występujących w środowisku pracy?

Oczywiście, środowisko pracy stanowi przestrzeń, w której zachodzą kontakty interpersonalne, a więc jest miejscem sprzyjającym do powstawania sporów na linii pracownik/pracownik, pracownik/pracodawca. Sprzyjające środowisko przyczynia się do powstawania konfliktów, zjawiska dyskryminacji czy nawet mobbingu. Bardzo istotnym jest, iż spory w miejscu pracy skutkują obniżeniem komfortu pracy, motywacji pracowników, spadkiem efektywności pracowników jak i zwiększeniem ich stresu. Mediacje w sprawach pracowniczych są bardzo często stosowne jako alternatywne metody rozwiązywania sporów, gdyż dążą do przewrócenia stabilności w miejscu pracy jak i naprawiają relacje między pracownikami a pracodawcą co najważniejsze w sposób pozasądowy. Nie możemy również zapominać o instytucji komisji pojednawczych uregulowanych w art. art. 244–258 Kodeksu pracy, których celem jest polubowne załatwianie sporów o roszczenia pracowników ze stosunku pracy.

Kto powołuje komisje pojednawcze w zakładzie pracy?

W świetle art 244 § 3 kodeksu pracy komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa organizacja związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników. W sytuacji, gdy organizacja związkowa albo pracownicy sprzeciwiają się powołania komisji taka nie może zostać powołana. Istotnym jest, iż komisja pojednawcza może być powołana na stale lub doraźnie, aczkolwiek nie we wszystkich zakładach pracy takie komisje funkcjonują a sami pracodawcy jak i pracownicy nie mają wiedzy o przedmiotowej instytucji. 

Czy komisja pojednawcza wydaje orzeczenia rozstrzygające spór?

Komisja pojednawcza pełni rolę quasi mediatora. Nie wydaje żadnego orzeczenia rozstrzygającego spór, nie pełni również roli arbitra. Rola komisji sprowadza się do pomocy w znalezieniu rozwiązania satysfakcjonującego pracodawcę i pracownika, którą ww. sami wypracowują. 

Jakie wyróżniamy rodzaje mediacji? 

• Mediacje, ze względu na przedmiot sporu nie stanowią katalogu zamkniętego: mediacje cywilne, gospodarcze, pracownicze, rodzinne, w sprawach nieletnich, karne i administracyjne to tylko niektóre z istniejących. 
• Ze względu na aspekt wszczęcia mediacji wyróżniamy mediacje sądowe, prowadzone na podstawie postanowienia wydanego przez Sąd kierujący strony do mediacji oraz mediacje pozasądowe, prowadzone wskutek samodzielnej inicjatyw stron, których celem jest zawarcie pozasądowego porozumienia w sporze.
• Biorąc pod uwagę aspekt komunikacji stron wyróżniamy także mediacje pośrednie polegające na osobistych spotkaniach każdej ze stron z mediatorem, z wyłączeniem drugiej strony konfliktu. W przedmiotowych mediacjach mediator przekazuje stronom propozycje porozumienia w sposób naprzemienny, zgodny z ustaleniami wynikającymi z odrębnych, indywidualnych spotkań. Mediacje bezpośrednie polegają natomiast na spotkaniach obu stron sporu bezpośrednio przed mediatorem w celu wypracowania porozumienia. W mediacjach pracowniczych strony korzystają zarówno z mediacji pośrednich jak i bezpośrednich.

Na jakim etapie warto podjąć mediacje? 

Na każdym etapie sporu, bez względu na jego zaawansowanie. Zarówno na etapie pozasądowym czy też sądownym strony mają prawo do korzystania ze wspominanej instytucji. Istotnym jest, iż w świetle zasad mediacje polegają na: dobrowolności, bezstronności, poufności, neutralności osoby mediatora, akceptowalności, profesjonalizmie. Z punktu widzenia pracowników istotne jest, iż osoba mediatora jest bezstronna i neutralna, a więc strony traktowane są jednakowo i mają takie same prawa co dla pracowników będących w sporze z dużą korporacją jest bardzo ważne.

Co oznacza ze mediacje polegają na dobrowolności i czy można z nich się wycofać?

Dobrowolność oznacza, że strony samodzielnie podejmują decyzję o wyrażeniu zgody na mediację, nie mogą w żaden sposób zostać do niej zmuszeni, a każda ze stron może wycofać się z mediacji na każdym etapie postępowania mediacyjnego. Sam mediator natomiast nie może wywierać żadnej presji, aby nakłonić strony do udziału w mediacji. Podkreślenia wymaga fakt, iż to właśnie strony samodzielnie wyrażają chęć skorzystania z instytucji mediacji. Każda ze stron może w dowolnym momencie zrezygnować z mediacji bez podawania przyczyny i bez żadnych negatywnych skutków. Mediacja dąży do zawiązania ugody, porozumienia, na które zgodzą się obydwie strony konfliktu. Wywieranie na nich jakiejkolwiek presji, czy zmuszanie do udziału w mediacji, mijałoby się z celem wypracowania rozwiązania, które satysfakcjonowałoby obie strony i zawarte byłoby w dobrej wierze. Mediacja nie może dojść do skutku, jeśli którakolwiek ze stron konfliktu nie wyraża na nią zgody.

Czy we wszystkim sprawach możemy zawrzeć ugodę mediacyjna?

W niektórych sprawach mediacje są niestosowane i konieczna jest droga sądowa. Na przykład biorąc pod uwagę prawo rodzinne podlegają wyłączeniu sprawy z zakresu ustalenia ojcostwa, odebranie władzy rodzicielskiej. Drogi sądowej również nie można pominąć w sytuacjach, gdy jedna ze stron cierpi na chorobę psychiczną. Zakład pracy jest miejscem, w którym dość często dochodzi do seksualnego wykorzystania zależności (molestowania) czy gwałtów, w takich sytuacjach również nie stosuje się mediacji z uwagi na fakt, iż jedna ze stron była sprawcą przemocy fizycznej lub psychicznej. Ma to na celu zabezpieczenie osoby pokrzywdzonej jak i jej komfortu psychicznego. 

Kto wybiera mediatora w sprawach pracowniczych?

W sytuacji mediacji zleconej w trakcie postępowania sądowego wyboru dokonuje Sąd z listy stałych mediatorów prowadzonych przy Sądach Okręgowych. Strony postępowania mogą również zaproponować Sądowi samodzielnie wybranego przez siebie mediatora sądowego. Odnośnie kwestii mediacji prywatnej, a więc pozasądowej wyboru osoby mediatora wykonują samodzielnie strony i są również uprawnione na każdym etapie mediacji do zmiany osoby mediatora. Biorąc pod uwagę mediacje pozasądowe nie mają one ustawowo określonego terminu realizacji, gdyż to właśnie strony decydują o czasie jej trwania. 

Ile trwa postępowania mediacyjne?

W sprawie cywilnej czy pracowniczej kierując strony do mediacji, sąd wyznacza czas jej trwania na okres do trzech miesięcy. Na zgodny wniosek stron lub z innych ważnych powodów termin na przeprowadzenie mediacji może zostać przedłużony, jeżeli będzie to sprzyjać ugodowemu załatwieniu sprawy. Czasu trwania mediacji nie wlicza się do czasu trwania postępowania sądowego. Odnośnie spraw karnych należy wskazać, iż w świetle Kodeksu postępowania karnego postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż miesiąc, a jego okresu również nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego. Długość postępowania mediacyjnego oczywiście jest też zależna od stopnia skomplikowania sprawy czy też ilości kwestii spornych. Znaczenie również ma nastawienie stron do sporu. Zarówno mediacje cywilne, karne czy też pracownicze mogą zakończyć się na jednej sesji w sytuacji, gdy strony dojdą do porozumienia. Kiedy spór na przykład w sprawie pracowniczej jest bardzo skomplikowany a sama ilość kwestii spornych jest bardzo duża może okazać się, iż termin 3 miesięczny trwania mediacji będzie niewystarczający. W takiej sytuacji Sąd na zgody wniosek stron może przedłużyć termin mediacji.

Czy ugoda w mediacji kończy proces w postępowaniu z zakresu prawa pracy, prawa cywilnego oraz postępowania karnego?

W sytuacji spraw cywilnych, pracowniczych, gdy ugoda została zawarta w postepowaniu mediacyjnym musi być ona zatwierdzona przez Sąd by mogła uzyskać moc prawną ugody sądowej, tzn. by mogła wywoływać takie same skutki, jak w przypadku, gdyby strony zawarły ugodę przed sądem. Zawarcie ugody sądowej kończy postępowanie w sprawie mówi o tym art. 355 kpc, który stanowi, iż: ‘Sąd umorzy postępowanie, jeżeli powód ze skutkiem prawnym cofnął pozew, strony zawarły ugodę lub została zatwierdzona ugoda zawarta przed mediatorem albo z innych przyczyn wydanie wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne’. Odnośnie spraw karnych w sprawie z oskarżenia prywatnego zawarcie ugody w postępowaniu mediacyjnym skutkuje umorzeniem postępowania karnego. Ugoda taka jest tytułem wykonawczym po nadaniu przez sąd klauzuli wykonalności.

 Jakie są zalety mediacji w sprawach pracowniczych?

Z mojego doświadczenia wynika, iż mediacja sprzyja konstruowaniu prawidłowych relacji międzyludzkich,zapewnienia prawidłowej atmosfery w miejscu pracy, prawidłowych relacji pomiędzy pracodawcą a pracownikiem; przyczynia się do trwałego usunięcia sporu, pozwala wypracować porozumienie korzystane dla obu stron, przyczynia się do skrócenia okresu trwania postępowania sądowego a także do zmniejszenia kosztów związanych z postępowaniem sądowym. Należy też podnieść, iż zaletą mediacja jest również jej poufność a samo postępowanie mediacyjne nie jest jawne.

Co to znaczy, że mediacja jest poufna?

Mówi o tym art. Art. 183 (4). Kodeksu postępowania cywilnego, który stanowi, iż mediator, strony i inne osoby biorące udział w postępowaniu mediacyjnym są obowiązane zachować w tajemnicy fakty, o których dowiedziały się w związku z prowadzeniem mediacji. Strony mogą zwolnić mediatora i inne osoby biorące udział w postępowaniu mediacyjnym z tego obowiązku. 

Czasami mediacje służą drugiej stronie jedynie do nieetycznych działań, przedłużenia procesu, zbadania możliwości drugiej strony. Jak się przed tym bronić?

Istotnym jest, iż bezskuteczne jest powoływanie się w toku postępowania przed sądem lub sądem polubownym na propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw lub inne oświadczenia składane w postępowaniu mediacyjnym, mówi o tym art. 183(4)§ 3 kpc. Ponadto na strony został nałożony obowiązek nieujawniania propozycji ugodowych, propozycji wzajemnych ustępstw lub innych oświadczeń składanych w postępowaniu mediacyjnym, chyba że druga strona wyrazi na to zgodę. Ustawa przewiduje sankcję za naruszenie tego obowiązku, jest nią właśnie wspominana zasada zakazu powoływania się w toku postępowania przed sądem lub sądem polubownym na wskazane propozycje i oświadczenia (art. 183(4) § 3). Wprowadzenie tej sankcji przez ustawodawcę ma na celu zagwarantowanie stronie, iż jej propozycje ustępstw składane w toku postępowania mediacyjnego w razie nie zawarcia ugody nie zostaną wykorzystane przeciwko niej przez drugą stronę w toku postępowania sądowego. Co do kwestii przedłużenia procesu mediacyjnego jak i badania możliwości drugiej strony istotnym jest, iż każda ze stron może wycofać się z mediacji na każdym etapie postępowania mediacyjnego, co daje możliwości przeciwdziałania wspominanym praktykom. 

Jakie są koszty mediacji sądowej? 

W razie skierowania stron do mediacji przez Sąd, wynagrodzenie mediatora regulowane jest przepisami Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym z dnia 20 czerwca 2016 r., które mówi, iż ,, W postępowaniu mediacyjnym, do którego doszło na podstawie postanowienia sądu, wysokość wynagrodzenia mediatora w sporach niemajątkowych wynosi 150 zł za pierwsze posiedzenie mediacyjne, a za każde następne posiedzenie 100 zł. Jeśli postępowanie dotyczy praw majątkowych, wynagrodzenie mediatora wynosi 1% wartości przedmiotu sporu, nie mniej niż 150 zł i nie więcej niż 2.000 zł. Zwrotowi podlegają też wydatki mediatora poniesione w związku z przeprowadzeniem mediacji, w tym opłata za wynajem pomieszczenia do 70 zł za posiedzenie. Do kosztów mediacji dolicza się podatek VAT. Istotnym jest, iż zwolnienie strony od kosztów sądowych rozciąga się również na postępowanie mediacyjne. 

Jakie są koszty mediacji pozasądowej?

W sytuacji, gdy strony zdecydują się na skorzystanie z mediacji pozasądowej, a więc przed wszczęciem postępowania to samodzielnie ustalają z mediatorem koszty mediacji. Co do zasady koszty mediacji dzielone są na każdą ze stron w równych częściach, aczkolwiek strony w ramach porozumienia mogą określić na przykład, iż koszty mediacji ureguluje w całości jedna ze stron. Koszty związane z mediacją są nieporównywalnie niższe od kosztów sądowych związanych z przeprowadzeniem pełnego postępowania sądowego. Do kosztów mediacji należą: wynagrodzenie mediatora i wydatki przez niego poniesione mówi o tym art. 183(5) kpc. 

Co w sytuacji pojawienia się barier finansowych, uniemożliwiających podjęcie mediacji? 

W takim przypadku istnieje możliwość podjęcia nieodpłatnej mediacji działającej w punktach nieodpłatnej pomocy prawnej. 

Z możliwości takiej może skorzystać osoba, która nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej, w tym osoba fizyczna prowadząca jednoosobową działalność gospodarczą niezatrudniającą innych osób w ciągu ostatniego roku. Aby skorzystać z nieodpłatnej mediacji należy zarejestrować swoją wizytę w punkcie pomocy. Listę punktów znajdziemy na stronie internetowej właściwego starostwa powiatowego a samą lokalizację punktów udostępnia również Ministerstwo Sprawiedliwości na stronie: https://zapisy-np.ms.gov.pl/

*Źródło https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-wieloletnie